Jan Elburg (1919-1992)

Jan ELBURG (Wemeldinge 1919 - Amsterdam 1992)

Jan Gommert Elburg groeide op in Amsterdam Noord. Al in zijn jeugd werd hij geboeid door strips, vanwege het samengaan van tekst en beeld. Dat trok hem ook aan in kinderboeken. halveeeuwvriendschap

Een intensieve confrontatie met de mogelijkheden van de taal, beleefde hij, onbewust, in Amsterdam Noord. Bij de sanering van verschillende Amsterdamse buurten zochten telkens weer andere bevolkingsgroepen hun heil benoorden het IJ. Zo nam hij vele dialecten van oud-Amsterdam in zich op. Zijn moeder had bovendien de zangerige Zeeuwse tongval behouden en als Jan in Zeeland was, hoorde hij het Zeeuwse dialect. Hij had al vroeg een goed oor voor al die verschillende nuances in taal.

Het gezin Elburg trok nog vaak naar Zeeland en de zilte geur van Oosterschelde en Westerschelde, bleef Jan altijd bij. In Maatstaf(september 1970) schreef hij, hier aan terugdenkend: tien tegen een dat, wanneer ik dit moment mijn ogen sluit, er een vroeg filmbeeld draait van een dijkschoeiing, met golfjes en aangroeisels en al. Zeebeelden. Kunstbeelden. Waterbeelden.

De liederen die hij schreef voor het geheime genootschap De Zwarte Dolk, dat hij had opgericht toen hij zo’n tien, elf jaar oud was, waren een soort begin van zijn schrijverij. Ook hier gingen poëzie en beeldende kunst samen. Pas in de loop van zijn middelbareschooltijd drong het tot hem door wat poëzie eigenlijk was, toen zijn leraar Engels het surrealistische The Raven van Edgar Allen Poe voorlas.

In het Amsterdam van Elburgs jeugd ontstond het gevoel van verbondenheid met de arbeidersbevolking dat in veel gedichten van later naar voren zou komen. Zijn opstandige natuur en sociaal gevoel maakten hem tot communist uit overtuiging. In 1937, midden in de crisistijd, behaalde Jan Elburg zijn hbs-diploma en kreeg hij zijn eerste baan.

Oorlog Hij werd laborant, en vocht in de meidagen van 1940 in de buurt van Zutphen tegen de SS. Hij bracht een maand in krijgsgevangenschap aan de grens bij Polen door. Van deze korte tijd bleef hem het meest indringende beeld van de gehele oorlog bij; het naakte feit dat, wanneer je iemand van dichtbij beschiet, diegene een gaatje en een klein rood plekje op zijn borst krijgt dat groter en groter wordt.

Na de capitulatie keerde hij terug naar Amsterdam en zette zijn werk als laborant, evenals zijn strijd tegen de bezetter voort, hij ging bij het gewapend verzet. Het een vanzelfsprekend boven- en het ander ondergronds. Als laborant leverde hij grondstoffen voor springstof aan het verzet, die hij verborgen hield in zijn eigen huis.

Experimenteel janelburgbiografie In deze periode verscheen Elburgs eerste dichtbundel Serenade voor Lena (1941) en hij werd opgenomen in het Amsterdamse literaire leven. Vanaf de opening van het Amsterdamse kunstenaarscafé Café Eylders, behoorde Elburg tot de kring van dichters, schrijvers en schilders die er tot ver na de oorlog thuis waren. Een van zijn grote vrienden werd daar de twintig jaar oudere Gerard den Brabander.

In 1946 werd Elburg redacteur van Het Woord. Zijn entree in de Nederlandse literatuur maakte Elburg met traditionele poëzie. Binnenskamers was hij echter met heel andersoortige, baldadige experimenten met taal bezig. In 1948 kwam Jan Elburg in contact met de Nederlandse Experimentele Groep en vlak daarna met de Internationale Cobrabeweging. Hij begon in deze periode met het schrijven van experimentele gedichten. Ook experimenteerde hij op beeldend vlak. Hij maakte onder meer surrealistische collages. cobra

Hier trof hij bij andere Nederlandse dichters en schilders dezelfde overtuiging aan die hij al in Het Woord had verdedigd: dat het creatieve spel, het totale experiment met taal en beeld, of welk medium dan ook, te maken heeft met maatschappelijk progressief-zijn, met de verandering van het gehele leven.

Samen met Kouwenaar, Lucebert en Schierbeek wees Elburg tijdens de Cobra-tentoonstelling in Amsterdam in 1949 het publiek op de tekst “er is een lyriek die wij afschaffen”.

elburgkunst

Beeldend werk Elburg begon al rond 1948 met het maken van beeldende kunst. Hiermee trad hij maar in geringe matenaar buiten. De laatste jaren ontstaat er echter steeds meer waardering voor met name Elburgs surrealistische collages. Zijn schilderijen, tekeningen, collages en objecten zijn in Nederland regelmatig te zien geweest op tentoonstellingen en worden nog steeds geëxposeerd. In 2012 was er een expositie van zijn werk in het Stedelijk Museum Schiedam.

“La putain de classe”(“de dure hoer”, zo genoemd door Cobrakunstenaar Corneille), een collage van Jan Elburg waarin hij het hoofd van Titiaans Venus van Urbino verving door het hoofd van een oude vrouw en tevens glurende boeren toevoegde, veroorzaakte zoveel deining, dat de verkoop van het tijdschrift waarin het was opgenomen, Cobra-schrift 4, moest worden gestaakt.

Het ruimtelijk werk dat Elburg in deze periode maakte, leidde tot een docentschap aan de Rietveld Academie, dat duurde van 1952 tot 1982.

Vijftigers Jan Elburg ontwikkelde zich na zijn Cobra-tijd tot één van de belangrijkste Vijftigers, hij wordt ook wel de grootste surrealist van de Vijftigers genoemd. De dichters uit deze beweging (o.a. ook Remco Campert, Gerrit Kouwenaar en Simon Vinkenoog) verzetten zich tegen de oude normen en waarden die na de oorlog opnieuw gekoesterd werden, ook in de kunst. Zozeer week de poëzie van de dichters van Vijftig af van wat toen de norm was, dat veel lezers aanvankelijk niet inzagen waarom dit soort werk nog poëzie of literatuur genoemd kon worden. vijftigers

Een paar typische Vijftigers-kenmerken: het loslaten van interpunctie, grammatica en een vaste versvorm (zoals bijvoorbeeld het sonnet) en het streven naar spontaniteit. Niet het product is het belangrijkst, maar wat men ervaart tijdens het maken ervan. ‘Denken met tong en handen’, noemde Elburg dit. Zijn grote verbale talent, gevoed door dagelijkse omgangstaal, komt zeer goed tot zijn recht in Praatjeskijken (1960), een verzameling aforismen, kanttekeningen en verhalen bij visuele gegevens.

Na een langdurige relatie met beeldend kunstenaar Lotte Ruting, trouwde Elburg in 1960 met Freddie Rutgers. Zij was eerder de partner van mede-Vijftigers Remco Campert en Gerrit Kouwenaar. Het huwelijk liep spaak in 1962. Begin 1963 leerde Elburg Michelle Gaarkeuken kennen, ze trouwden in 1964. In 1965 werd hun zoon Rengert geboren en in 1966 hun dochter Marlina Augusta.

Vanaf 1969 trad Elburg, net als andere dichters uit de beweging van Vijftig, regelmatig op tijdens het festival Poetry International te Rotterdam.

Zeeland Dat Zeeland voor Jan Elburg altijd een belangrijke rol bleef spelen, mag blijken uit een artikel in en Zeelandnummer van het literaire tijdschrift Maatstaf in september 1970: in het stuk Als we eerlijk zijn geeft hij herinneringen aan zijn Zeeuwse achtergrond. Hij vertelt onder meer hoe hij van de gedichten van Hugo Claus kon genieten, omdat ze in een taal zijn geschreven die ‘door het Vlaams is heengegaan’, en omdat aan het dialect van Oostende de verwantschap met het Zeeuws nog is te horen.

Elburg correspondeerde onder meer met de Zeeuwse auteur Johanna Kruit. Het contact met Johanna Kruit ontstond doordat De Zeeuwse Culturele Raad Elburg op 16 februari 1976 uitnodigde toe te treden tot de jury, die twee aanmoedigingsprijzen, poëzie en proza, voor jong Zeeuws talent moest toewijzen. Voor de prijsuitreiking reisde Elburg naar Middelburg en ontmoette Johanna Kruit, die hem mocht interviewen voor het Zeeuwse blad Slib. Er ontstond een briefwisseling en een vriendschap die tot de dood van Elburg voortduurde. Ze vertelden elkaar over hun dagelijks leven en Elburg moedigde Kruit aan bij het schrijven van poëzie, al hadden haar verzen niets modernistisch.

In 1975 verscheen de verzamelbundel Gedichten 1950-1975. De publicatie leidde tot een interview met Ischa Meijer in de Haagse Post en tot een themanummer over Jan G. Elburg in het tijdschrift Bzzletin (nr. 33). Aan het slot van zijn Gedichten 1950-1975, treedt in een paar nieuwe reeksen een versobering van taal op, die zich ook in latere, ongebundelde poëzie (Huiselijk leven) manifesteert. Die grotere beheersing (typerend is de titel Kaalslag) komt zijn werk zeer ten goede.

In 1976 ontving hij de Constatijn Huygens Prijs voor zijn poëtische oeuvre.

Jan G. Elburg was ook wapenverzamelaar en hij werkte als copywriter. De bekende slogan ‘echte boter!’ is bijvoorbeeld door hem bedacht. Hij overleed in 1992 te Amsterdam aan de gevolgen van leukemie.

Prijzen

• 1948 Jan Campertprijs voor Klein t(er)reurspel
• 1959 Poëzieprijs van de gemeente Amsterdam voor Hebben en zijn
• 1970 Feniksprijs voor zijn gehele oeuvre
• 1976 Constantijn Huygens Prijs voor zijn gehele oeuvre

Publicaties

Poëzie Serenade voor Lena (1941), Klein t(er)reurspel (1947), Door de nacht (1948), De vlag van de werkelijkheid (1956), Hebben en zijn (1958) Drietand (1960), Streep door de rekening (1966), Contravormen (1971) en Praatjes kijken (1975), Winter lijkt het wel (1988) Water, aarde, vuur, lucht (1992)

Proza

• Als we nou eerlijk zijn; Zeeuwse verhalen
• Geen letterheren: uit de voorgeschiedenis van de vijftigers. Memoires van Jan Elburg over de periode 1945-1950
• De gelijkenis van de zeekoe en ander dichterlijk proza

Brieven

• Een halve eeuw vriendschap: twee vijftigers in brieven, 1943-1992. Briefwisseling tussen de Nederlandse dichters Koos Schuur (1915-1995) en Jan Elburg (1919-1992). Amsterdam, Meulenhoff, 2012